Sebepsiz Zenginleşme Davası Nedir?

Çok taraflı hukuki işlem olan sözleşmeler, haksız fiil ve sebepsiz zenginleşme 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’na göre borç ilişkisinin kaynaklarıdır. Türk Borçlar Kanunu 77. ve 88. maddeleri arasında sebepsiz zenginleşme ile ilgili düzenlemeler yer alır.

Sebepsiz Zenginleşme Nedir?

Sebepsiz zenginleşmenin tanımına Türk Borçlar Kanunu 77. maddesinde “Haklı bir sebep olmaksızın, bir başkasının malvarlığından veya emeğinden zenginleşen, bu zenginleşmeyi geri vermekle yükümlüdür. Bu yükümlülük, özellikle zenginleşmenin geçerli olmayan veya gerçekleşmemiş ya da sona ermiş bir sebebe dayanması durumunda doğmuş olur.” şeklinde yer verilmiştir. Buna göre bir kişinin malvarlığında meydana gelen sebepsiz zenginleşme ve başka bir kişinin malvarlığında meydana gelen sebepsiz fakirleşme sebebiyle söz konusu iki taraf arasında borç ilişkisi meydana gelmiş olur. Öte yandan borçlanılmamış edimin ifası ile ilgili düzenleme Türk Borçlar Kanunu 78. maddesinde “Borçlanmadığı edimi kendi isteğiyle yerine getiren kimse, bunu ancak, kendisini borçlu sanarak yerine getirdiğini ispat ederse geri isteyebilir. Zamanaşımına uğramış bir borcun ifasından veya ahlaki bir ödevin yerine getirilmiş olmasından kaynaklanan zenginleşmeler geri istenemez. Borç olmadığı hâlde ödenmiş olan edimin geri istenmesine ilişkin diğer kanun hükümleri saklıdır.” şeklinde ifade edilmiştir.

Sebepsiz Zenginleşme Davası Şartları Nelerdir?

Sebepsiz zenginleşme kaynaklı olan bir borç ilişkisinde söz konusu bu borca dayalı olacak şekilde taraflardan birisinin geri verme yükümlülüğü diğerinin ise iade talebi hakkından söz edebilmek için kanunun öngördüğü birtakım somut hallerin varlığı şarttır. Söz konusu bu şartlar;

Bir tarafın malvarlığında zenginleşme: Sebepsiz zenginleşme davasının söz konusu olabilmesi için gerekli olan şartlardan ilki bir tarafın malvarlığında belirli bir zenginleşmenin meydana gelmiş olmasıdır. Söz konusu bu zenginleşme ilgili kişinin mal varlığının artması şeklinde olabileceği gibi azalması gereken malvarlığının da sabit kalması şeklinde meydana gelebilir.

Diğer tarafın mal varlığında azalma: Sebepsiz zenginleşme halinin ikinci şartı ise bir tarafın mal varlığı artarken diğer tarafın malvarlığında ise aynı oranda azalması gerekir. Söz konusu bu eksilme iade talep etme hakkı bulunan yani alacaklının aktif malvarlığının azalması şeklinde oluşabileceği gibi pasif malvarlığında bir artış yani yeni bir borç yükü altına girme şeklinde de ortaya çıkabilir.

Zenginleşenin yükümlülüğü ile ilgili düzenleme ise Türk Borçlar Kanunu 79. maddesinde “Sebepsiz zenginleşen, zenginleşmenin geri istenmesi sırasında elinden çıkmış olduğunu ispat ettiği kısmın dışında kalanı geri vermekle yükümlüdür. Zenginleşen, zenginleşmeyi iyiniyetli olmaksızın elden çıkarmışsa veya elden çıkarırken ileride geri vermek zorunda kalabileceğini hesaba katması gerekiyorsa, zenginleşmenin tamamını geri vermekle yükümlüdür.” şeklinde ifade edilmiştir.

Öte yandan giderleri isteme ile ilgili düzenleme Türk Borçlar Kanunu 80. maddesinde “Zenginleşen iyiniyetli ise, yaptığı zorunlu ve yararlı giderleri, geri verme isteminde bulunandan isteyebilir. Zenginleşen iyiniyetli değilse, zorunlu giderlerinin ve yararlı giderlerinden sadece geri verme zamanında mevcut olan değer artışının ödenmesini isteyebilir. Zenginleşen, iyiniyetli olup olmadığına bakılmaksızın, diğer giderlerinin ödenmesini isteyemez. Ancak, kendisine karşılık önerilmezse, o şey ile birleştirdiği ve zararsızca ayrılması mümkün bulunan eklemeleri geri vermeden önce ayırıp alabilir.” şeklinde yer alır.

İlliyet Bağı Nedir?

Nedensellik bağı ya da sebep-sonuç ilişkisi şeklinde de ifade edilebilen, söz konusu hukuki sonuç ile bu sonucu meydana getiren olgular arasındaki bağı ifade eden kavrama illiyet bağı denir. İki taraf arasında kanuni bir borç ilişkisinin varlığını ifade eden sebepsiz zenginleşme halinde söz konusu hukuki sonuçları ortaya çıkaran olgular diğer bir deyişle ilgili tarafların mal varlığındaki değişimler arasında nedensellik bağının bulunması şartı vardır. Söz konusu bu illiyet bağı araştırılırken bir tarafın malvarlığındaki zenginleşmenin diğer tarafın malvarlığındaki azalmaya bağlı olup olmadığına bakılır.

Zenginleşmenin Haklı Bir Nedene Dayanmaması Nedir?

Türk Borçlar Kanunu 77. maddesinin 1. fıkrasında yer alan “Haklı bir sebep olmaksızın, bir başkasının malvarlığından veya emeğinden zenginleşen, bu zenginleşmeyi geri vermekle yükümlüdür.” ifadesi çerçevesinde ilgili somut olayda sebepsiz zenginleşmeden bahsedebilmek için kanun tarafından öngörülen şart bir tarafın malvarlığında, diğer tarafın malvarlığının aleyhine oluşan zenginleşmenin hukuken geçerli, haklı bir sebebe dayanmamasıdır. Buna göre; Türk Borçlar Kanunu 77. maddesinin 2. fıkrasında “Bu yükümlülük, özellikle zenginleşmenin geçerli olmayan veya gerçekleşmemiş ya da sona ermiş bir sebebe dayanması durumunda doğmuş olur.” şeklindeki ifade yer alır. Öte yandan hukuken geçersiz bir sözleşmeye dair edimlerin iadesinin sebepsiz zenginleşme hükümlerince yapılması gerektiği Yargıtay 3. Hukuk Dairesinin 28.5.2019 T. 2016/7423 E. Sayılı kararında; “Dava, arsa payı karşılığı inşaat sözleşmesine dayalı tapu iptal ve tescil istemine ilişkindir. Somut olayda, davacı arsa sahibi ile davalı yüklenici kooperatif arasında düzenlenen 14.07.1999 tarihli arsa payı karşılığı inşaat sözleşmesi, sözleşmeye konu parselin tüm paydaşlarının katılımı sağlanmadığından geçersizdir. Geçersiz sözleşmenin ifası istenemeyeceğinden taraflar birbirlerine verdiklerini TBK'nın 77. maddesi hükmüne dayanarak sebepsiz zenginleşme kurallarına göre geri talep edebilirler. Bu durumda mahkemece, davacı arsa sahibinin talebi olması halinde sözleşmeye konu davalı yükleniciye devrettiği hisselerinin iadesine, mümkün olmadığı takdirde hisselerin güncel değerinin davacı arsa sahibine verilmesine karar verilmesi gerekirken yazılı şekilde hüküm kurulması doğru olmamıştır.” şeklinde ifade edilmiştir.

Sebepsiz Zenginleşme Zamanaşımı Nedir?

Türk Borçlar Kanunu 82. maddesinde sebepsiz zenginleşmede zamanaşımı ile ilgili düzenlemeler yer alır ve ilgili kanun maddesine aşağıda yer verilmiştir.

Türk Borçlar Kanunu Madde 82

Sebepsiz zenginleşmeden doğan istem hakkı, hak sahibinin geri isteme hakkı olduğunu öğrendiği tarihten başlayarak iki yılın ve her hâlde zenginleşmenin gerçekleştiği tarihten başlayarak on yılın geçmesiyle zamanaşımına uğrar.

Zenginleşme, zenginleşenin bir alacak hakkı kazanması suretiyle gerçekleşmişse diğer taraf, istem hakkı zamanaşımına uğramış olsa bile, her zaman bu borcunu ifadan kaçınabilir.