Sebepsiz Zenginleşme ile İlgili Bilinmesi Gerekenler Nelerdir?

Sebepsiz Zenginleşmede Geri Verme Borcu Nedir?

Sebepsiz zenginleşen tarafın Türk Borçlar Kanunu 77. maddede yer alan “Haklı bir sebep olmaksızın, bir başkasının malvarlığından veya emeğinden zenginleşen, bu zenginleşmeyi geri vermekle yükümlüdür. Bu yükümlülük, özellikle zenginleşmenin geçerli olmayan veya gerçekleşmemiş ya da sona ermiş bir sebebe dayanması durumunda doğmuş olur.” ifadesi gereği söz konusu bu zenginleşmeyi geri verme yükümlülüğü vardır. Öte yandan Türk Borçlar Kanunu 79. maddede yer alan “Sebepsiz zenginleşen, zenginleşmenin geri istenmesi sırasında elinden çıkmış olduğunu ispat ettiği kısmın dışında kalanı geri vermekle yükümlüdür. Zenginleşen, zenginleşmeyi iyiniyetli olmaksızın elden çıkarmışsa veya elden çıkarırken ileride geri vermek zorunda kalabileceğini hesaba katması gerekiyorsa, zenginleşmenin tamamını geri vermekle yükümlüdür.” ifadesi ile ise sebepsiz zenginleşenin geri verme yükümlüğü aynen iade ilkesine göre düzenlenmiştir.

İade yükümlülüğünün kapsamı kanun koyucu tarafından sebepsiz zenginleşen tarafın iyi niyetli ya da kötü niyetli olması halleri gözetilerek belirlenmiştir ve iyi niyetli şekilde zenginleşen tarafın aynen iade yükümlülüğüne bazı istisnalar getirilmiştir. Bu istisnalar aşağıda açıklanmıştır;

Zenginleşenin iyi niyetli olması halinde: Sebepsiz zenginleşen tarafın iyi niyetli olması ile kastedilen; söz konusu zenginleşme halinin sebepsiz olduğunun bilinmemesi ya da bilenebilecek halde olunmamasıdır. Sebepsiz zenginleşen tarafın, zenginleşmenin geri istendiği esnada elinden çıkan kısmı ispat etmesi halinde kalanı geri vermek ile yükümlü olur. Bu demektir ki; iyi niyetli zenginleşen taraf için geri iade yükümlülüğünün kapsamı geri isteme esnasında elinde kalan mevcut zenginleşme miktarı kadar olur. Yerleşik Yargıtay kararlarında söz konusu bu durum “iadesi gereken borç para borcu olduğunda, iadesi zamanında borçlunun elinden çıkmış olması veya harcanarak tükenmiş olmasının borçlunun iade yükümlülüğünü ortadan kaldırmayacağı” şeklinde ifade edilmiştir.

Zenginleşenin kötü niyetli olması halinde: Türk Borçlar Kanunu 79. maddesinin 2. fıkrasında “Zenginleşen, zenginleşmeyi iyiniyetli olmaksızın elden çıkarmışsa veya elden çıkarırken ileride geri vermek zorunda kalabileceğini hesaba katması gerekiyorsa, zenginleşmenin tamamını geri vermekle yükümlüdür.” şeklindeki düzenleme yer alır. Kendi malvarlığı başka bir kimsenin malvarlığının aleyhinde olacak şekilde ve ortada haklı bir sebep mevcut değil iken gerçekleşen kimse, söz konusu bu zenginleşmeyi aynen iade borcu altındadır. Söz konusu borcun aynen iadesi mümkün değil ise; iade nakdi ödeme ile yapılır. Öte yandan Türk Borçlar Kanunu 80. maddesinde ise “Zenginleşen, iyiniyetli olup olmadığına bakılmaksızın, diğer giderlerinin ödenmesini isteyemez. Ancak, kendisine karşılık önerilmezse, o şey ile birleştirdiği ve zararsızca ayrılması mümkün bulunan eklemeleri geri vermeden önce ayırıp alabilir.” şeklindeki düzenleme yer alır.

Sebepsiz Zenginleşmenin Geri İstenememe Hali Nedir?

Öncelikle belirtmek gerekir ki Türk Borçlar Kanunu 81. maddesinde yer alan “Hukuka veya ahlaka aykırı bir sonucun gerçekleşmesi amacıyla verilen şey geri istenemez. Ancak, açılan davada hâkim, bu şeyin Devlete mal edilmesine karar verebilir.” ifadesi çerçevesinde hukuka ya da ahlaka aykırılık teşkil eden bir şeyin gerçekleşmesi amacı taşıyan bir şeyin geri verilmesi mümkün değildir. Söz konusu bu durumlarda açılmış olan davalarda kanun koyucu tarafından hakime ahlaka ve kanuna aykırı bir şeyin gerçekleştirilmesi amacıyla verilen şeyin devlete mal edilmesine karar verebilme yetkisi tanımıştır. Öte yandan Yargıtay 1. hukuk dairesinin 03.12.2018 tarihli kararında; “Somut olaya gelince davacının evli olduğu sırada 21/09/2004 tarihinde çekişme konusu taşınmazı satış suretiyle davalıya temlik ettiği, eşinden de 02/02/2012 tarihinde boşandığı sabittir. Davacı dava dilekçesinde davalı ile evlenmeyi sağlamak amacıyla temlik yaptığını ileri sürmüştür. 6098 Sayılı TBK 81. maddesinde "Hukuka veya ahlaka aykırı bir sonucun gerçekleşmesi amacıyla verilen şey geri istenemez. Ancak, açılan davada hâkim, bu şeyin Devlete mal edilmesine karar verebilir" düzenlemesine yer verilmiştir. Tüm bu açıklamalar karşısında davacının evli olduğu sırada gayri resmi birlikteliği sürdürebilmek amacıyla iradi olarak temliki yaptığı, dolayısıyla hileden söz edilemeyeceği gibi TBK 81. Maddesi uyarınca da taşınmazı geri isteyemeyeceği açıktır. Hal böyle olunca, davanın reddine karar verilmesi gerekirken hukuki nitelendirmede yanılgıya düşülerek yazılı şekilde karar verilmesi doğru değildir.” şeklinde ifade edilmiştir.

Sebepsiz Zenginleşme Davasının Açılamadığı Haller Nelerdir?

• İstihkak davasının açılabildiği hallerde sebepsiz zenginleşme davası açılamaz. Bir mal üzerinde ayni hak devam etmekte ise, mülkiyet hakkına dayanmak suretiyle istihkak davası açılarak iadesi istenir. Söz konusu bu halde sebepsiz zenginleşme hükümleri uygulanmaz.
• Sözleşme hükümlerine göre iadenin sağlanabildiği hallerde sebepsiz zenginleşme davası açılamaz. Söz konusu bu durum sebepsiz zenginleşme davasının ikinci derece dava olma özelliğinden ileri gelir. İlgili taraflar arasında edimlerin iadesinin sağlanabildiği bir sözleşme sebepsiz zenginleşme hükümleri değil sözleşme hükümleri kapsamında iade talep edilir. Bu hale örnek olarak ödenmeyen kira borcunun iadesi taraflar arasındaki kira sözleşmesine dayanılarak talep edilmesi verilebilir.
• Üçüncü kişinin mülkiyet hakkı kazandığı durumlarda sebepsiz zenginleşme davası açılamaz. Örnek olarak tapu siciline güvenerek üçüncü kişinin iyi niyetle ayni hak kazanmasında sebepsiz zenginleşme hükümleri uygulanamaz.
• Zamanaşımına uğramış bir borcun ifasından ya da ahlaki bir ödevin yerine getirilmiş olmasından kaynaklanan zenginleşmeler geri istenemez.
• Hukuka ya da ahlaka aykırı bir sonucun gerçekleşmesi amacıyla verilen şey geri istenemez. Hukuka ya da ahlaka aykırı bir şeyin gerçekleşmesi amacı taşıyan bir şeyin geri verilmesi TBK 81. Madde çerçevesinde mümkün değildir.

Sebepsiz Zenginleşme Davasında Görevli ve Yetkili Mahkeme Nedir?

Asliye Hukuk Mahkemeleri sebepsiz zenginleşme kaynaklı açılan davalara bakmakla yükümlü olan mahkemelerdir. Sebepsiz zenginleşme davaları için yetkili mahkemeler ise; Hukuk Muhakemesi Kanunu 6. madde gereğince genel yetkili mahkeme olma niteliğine sahip olan davalı gerçek ya da tüzel kişinin davanın açıldığı tarihteki yerleşim yeri mahkemesidir.